1.1Deze zaak betreft een vordering tot cassatie in het belang der wet. De kernvraag die daarin aan de orde wordt gesteld is of de enkelvoudig rechtsprekende kantonrechter in civiele procedures een kantonzaak naar een meervoudige kamer van kantonrechters kan verwijzen, en zo ja, op welke grondslag.

1.2De voorzitter van de Expertgroep Burgerlijk Procesrecht van LOVCK en LOVC-Hovenn

LOVCK = Landelijk Overleg Vakinhoud Civiel en Kanton, LOVC-Hoven = Landelijk Overleg Vakinhoud Civiel Hoven.

1.3In het verzoek van de Expertgroep wordt vermeld dat in de praktijk zeer regelmatig behoefte bestaat aan meervoudige behandeling en beslissing van zaken die tot de bevoegdheid van de kantonrechter behoren en dat genoemde Expertgroep bij de verschillende gerechten een uitvraag heeft gedaan naar het al dan niet voorkomen van meervoudige behandeling en beslissing van kantonzaken door drie kantonrechters. Daaruit blijkt dat de gerechten deze kwestie verschillend benaderen en dat er onduidelijkheid is over wat wel en niet mogelijk is.

1.4Bij de beantwoording van de onder 1.1 genoemde kernvraag spelen de volgende wettelijke voorschriften een rol.
Art. 47 RO bepaalt dat het bestuur voor het behandelen en beslissen van kantonzaken enkelvoudige kamers vormt en de bezetting daarvan bepaalt.
Verder bevat het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Rv) in art. 15 lid 2 het voorschrift dat, indien de zaak naar het oordeel van de enkelvoudige kamer ongeschikt is voor behandeling en beslissing door één rechter, zij deze verwijst naar een meervoudige kamer, bestaande uit drie leden, en dat de enkelvoudige kamer ook in andere gevallen een zaak naar een meervoudige kamer kan verwijzen.
In art. 96 Rv is de mogelijkheid opgenomen dat partijen zich samen tot de kantonrechter van hun keuze wenden en zijn beslissing inroepen, in welk geval het geding wordt gevoerd op de wijze zoals door de kantonrechter wordt bepaald.
Tot slot kan de kantonrechter op de voet van art. 98 Rv in bepaalde gevallen (bedoeld in art. 94 lid 2 t/m 4 en art. 97 lid 1 Rv) de zaak (met toepassing van art. 15 lid 2 Rv) verwijzen naar een meervoudige kamer voor andere zaken dan kantonzaken.

1.5Ik beantwoord de kernvraag bevestigend. M.i. biedt (uitleg van) art. 15 lid 2 Rv een grondslag voor verwijzing naar een meervoudige kamer van kantonrechters indien de kantonrechter als enkelvoudige kamer van oordeel is dat de zaak ongeschikt is voor behandeling en beslissing door een enkelvoudige kamer.

4.2De wet kent niet de mogelijkheid van meervoudige kantonrechtspraak. Wel kan een zaak op de voet van artikel 98 Rv naar een meervoudige kamer voor andere zaken dan kantonzaken worden verwezen. Deze zaak (…) valt echter buiten de reikwijdte van deze bepaling, (…).

4.3Het voorgaande heeft de kantonrechter ertoe gebracht de zaak tezamen met twee andere kantonrechters (…) te behandelen tijdens de comparitie van partijen. De overwegingen en de beslissingen in dit vonnis zijn de vrucht van de beraadslagingen met deze twee andere kantonrechters.”n

Vgl. ook Rb. Amsterdam 4 april 2019, ECLI:NL:RBAMS:2019:2543, onder “verder verloop van de procedure”. Rb. Zwolle-Lelystad 28 april 2009, ECLI:NL:RBZLY:2009:BI2857, rov. 4; Rb. Utrecht 3 april 2009, ECLI:NL:RBUTR:2009:BH9988, rov. 5.1.

2.2Genoemd vonnis is onherroepelijk geworden.n

Zie art. 78 lid 7 RO.

4.1De inrichting van de rechterlijke macht is voor het eerst geregeld in de ‘Wet op den 18den April 1827, op de zamenstelling der Regterlijke magt en het beleid der Justitie’ (later aangeduid als de Wet op de rechterlijke organisatie en het beleid der justitie).n

Stb. 1827, 20; Kamerstukken 1826-1827, nr. XIII.

4.2Art. 1 van deze wet bepaalde, verkort weergegeven, dat de rechterlijke macht wordt uitgeoefend door:
1. de kantongerechten;
2. de arrondissementsrechtbanken;
3. de provinciale gerechtshoven en “de kriminele Regtbank te Amsterdam gevestigd” en
4. “den Hoogen Raad”.

4.4Over de wijze waarop recht werd gesproken, hield art. 33 van de wet, voor zover thans van belang, het voorschrift in dat de kantonrechter “behoudens hetgeen hierna in art. 44, 46 en 47 is bepaald, de hem aanvertrouwde werkzaamheden alleen [zal] uitoefenen”.

4.6De kantongerechten kenden als enige gerechten enkelvoudige rechtspraak. Alleen-rechtspraak was uitzondering, evenals in de Franse en oud-vaderlandse rechterlijke organisatie.n

Van Boneval Faure, a.w., p. 121.

4.8Vanaf de instelling van het kantongerecht en de kantonrechtspraak is gewezen op de eigen aard van deze vorm van rechtspleging. Zo was volgens Van Boneval Faure het instellen van kantongerechten met enkelvoudige rechtspraak destijds ingegeven door de opvatting dat de veronderstelde en gewenste verhouding van de kantonrechter tot justitiabelen en zijn alleenrechtspraak een minder omslachtige, en daardoor snellere en goedkopere behandeling van geschillen over geringe bedragen mogelijk zou maken.n

Van Boneval Faure, a.w., p. 129.

4.10Van der Kraats concludeert in haar proefschrift uit 2017 dat de verschillen tussen het proces en het gebruik van het procesrecht door enerzijds de kantonrechter en anderzijds de civiele rechter (inmiddels) zeer beperkt zijn, zodanig dat een onderscheid tussen beiden geen grond meer heeft. Daarnaast lijkt volgens haar het feit dat de kantonrechter meer ervaring heeft en diens zaken een korte doorlooptijd hebben, eerder samen te hangen met organisatorische keuzes dan met verschillen tussen het type rechter.n

Van der Kraats, a.w., par. 7.2.

5.1Meervoudige kantonrechtspraak werd mogelijk gemaakt in het op 18 juli 2009 aan de Tweede Kamer aangeboden wetsvoorstel Evaluatiewet modernisering rechterlijke organisatie.n

Wijziging van de Wet op de rechterlijke organisatie, de Wet op de rechterlijke indeling, het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering en enkele andere wetten naar aanleiding van de evaluatie van de modernisering van de rechterlijke organisatie en in verband met de regeling van het klachtrecht inzake gedragingen van rechterlijke ambtenaren.

5.5De Tweede Kamer heeft het wetsvoorstel op 20 mei 2010 aangenomen.n

Handelingen Tweede Kamer 2009-2010, nr. 86, p. 7266.

5.6De in het wetsvoorstel Evaluatiewet modernisering rechterlijke organisatie opgenomen afschaffing van de sector kanton bleek in de Eerste Kamer een groot struikelblok. In het voorlopig verslagn

Kamerstukken I 2010–2011, 32 021, nr. C, p. 4-6. Zie ook het voorlopig verslag van de vaste commissie voor veiligheid en justitie van de Eerste Kamer over het wetsvoorstel herziening gerechtelijke kaart, Kamerstukken I, 2011–2012, 32 891, B, p. 13.

5.7Over de mogelijkheid van meervoudige kantonrechtspraak is tijdens de plenaire behandeling alleen door de VVD-fractie een (zijdelingse) opmerking gemaakt. De minister werd, samengevat, gevraagd naar het mogelijke verband tussen de Agenda van de rechtspraak 2011-2014 en het afschaffen van de aparte sector kanton en “de introductie in het voorliggende wetsvoorstel van het aan kantonrechtspraak wezensvreemde en naar de mening van de leden van de VVD-fractie onwenselijke fenomeen van de meervoudige kantonkamer”.n

Handelingen Eerste Kamer 2010-2011, nr. 6, p. 26-6-24.

5.8Vervolgens heeft de minister de Eerste Kamer tijdens de plenaire behandeling toegezegd dat diverse onderdelen van de Evaluatiewet, indien deze door de Eerste Kamer wordt aangenomen, niet eerder in werking zullen treden dan nadat de wetgeving inzake de herziening van de gerechtelijke kaart in het Staatsblad zal zijn geplaatst. Tot die onderdelen behoorden het nieuw voorgestelde art. 47 RO (zie hiervoor onder 5.1) en het schrappen van art. 98 Rv. Daarbij heeft de minister vermeld dat “de desbetreffende bepalingen uitdrukkelijk opnieuw op hun merites worden bezien bij gelegenheid van het wetsvoorstel tot herziening van de gerechtelijke kaart, hetgeen betekent dat inwerkingtreding bij gelegenheid van de invoering van de gerechtelijke kaart geen automatisme is”.n

Zie de brief van de Minister van Veiligheid en Justitie aan de Voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal van 16 mei 2011, Kamerstukken I 2010-2011, 32 021, nr. F.

5.9Daarna heeft de Eerste Kamer het wetsvoorstel Evaluatiewet modernisering rechterlijke organisatie op 17 mei 2011 met algemene stemmen aangenomen.n

Handelingen Eerste Kamer 2010-2011, 27-7-23.

5.10De Evaluatiewet is nog diezelfde maand in het Staatsblad geplaatstn

Stb. 2011, 255.

5.12De minister refereerde in de memorie van toelichting aan de door het vorige kabinet ingediende Evaluatiewet modernisering rechterlijke organisatie, waarin de verplichting om bij de rechtbanken een afzonderlijke sector kanton te hebben, werd opgeheven, en vervolgt dan met de opmerking dat er naar het oordeel van de regering goede redenen zijn om bij de herziening van de gerechtelijke kaart alsnog uitvoering te geven aan de voorstellen die op dit punt reeds in het wetsvoorstel Evaluatiewet modernisering rechterlijke organisatie waren neergelegd. Volgens de minister zal de bredere toepassing van de kantonrechtspraak meer gewicht geven aan de werkwijze en de cultuur van de kantonrechter en blijft de herkenbaarheid van de kantonrechtspraak ook gewaarborgd door het ongewijzigd blijven van de eigen processuele regels en door het voorschrift dat voor de behandeling en beslissing van kantonzaken specifieke kamers worden gevormd, alsmede het voorschrift dat dit enkelvoudige kamers zijn.n

Kamerstukken II 2010-2011, 32 891, nr. 3, p. 29 en 30 en Kamerstukken I 2011-2012, 32 891, nr. C. p. 23. Zie over kantonrechtspraak ook de Nota n.a.v. het verslag, Kamerstukken II 2011-2012, 32 891, nr. 6, p. 33-34.

5.14De koerswijziging houdt volgens de minister dus verband met het in 2010 gesloten regeerakkoord. Daarin is toegelicht dat het kabinet de overheidsfinanciën weer gezond wil makenn

Kamerstukken II 2010-2011, 32 417, nr. 15, p. 14.

5.15Uit het voorgaande blijkt dat het niet invoeren van meervoudige kantonrechtspraak met name een budgettaire achtergrond had, en niet een principiële keuze is geweest.

5.16Noch in de Tweede Kamer noch in de Eerste Kamer is gereageerd op de mededeling van de minister in de memorie van toelichting bij de Wet herziening gerechtelijke kaart dat hij het aangewezen acht om, anders dan in het wetsvoorstel Evaluatie modernisering rechterlijke macht, de regel te handhaven dat kantonzaken in eerste aanleg enkelvoudig worden behandeld.

6.1In 1978 verscheen het Tussentijds rapport van de Staatscommissie Herziening Rechterlijke Organisatie. Daarin adviseerde de staatscommissie, na een analyse van de bevoegdheden van de kantonrechter en de rechtbank, dat de tijd rijp was om na te gaan of enigerlei organisatorisch verband tussen rechtbank en kantongerecht tot stand kon worden gebracht, bijvoorbeeld in de vorm van integratie van die beide, dan wel een herverkaveling van taken.n

Staatscommissie Herziening Rechterlijke Organisatie (1976), tussentijds rapport 31 oktober 1978, p. 12-13.

6.2Samengevat zijn die argumenten, voor zover thans van belang, de volgende.

6.3Een meervoudige kamer biedt een grotere kans op een kwalitatief goede uitspraak, omdat eenzijdigheid, het over het hoofd zien van een aspect en het maken van (technische) fouten kunnen worden voorkomen. Uit onderzoek blijkt dat in omstandigheden waarin veel feitelijke informatie voorhanden is en deze feiten vervolgens in samenhang moeten worden geïnterpreteerd, een groep betere prestaties kan leveren dan een individu. Dat geldt ook als er meer informatie moet worden vergaard om tot een goede beslissing te komen.n

Aldus Baas, a.w., hoofdstuk 3 en de conclusie op p. 70; zie tevens par. 7.8.4.

6.4Ook maakt een meervoudige kamer het mogelijk dat verschillende attitudes, goede eigenschappen en ervaringen van de leden kunnen worden ingezet. Daarnaast kunnen menselijke zwakheden, hartstochten of geprononceerde opvattingen minder een stempel op een beslissing drukken, waardoor een meervoudige kamer tot een grotere waarborg voor onpartijdigheid en onzijdigheid kan leiden en het eigen oordeel wordt gerelativeerd. Dit is ook van belang, omdat het waardenpatroon van de rechter bij het toenemen van vage rechtsnormen een belangrijke rol kan spelen bij de beoordeling van een zaak. De collegiale beraadslaging in een meervoudige kamer kan zo resulteren in een betere beslissing.

6.5De wetenschap dat het concept van de uitspraak wordt gecontroleerd, maakt dat de concipiënt de beslissing beter motiveert, omdat hij deze tegenover zijn collega's moet kunnen verantwoorden.

6.6Sommige zaken zijn gewoon te zwaar voor een enkelvoudige rechter, vanwege de complexiteit maar ook vanwege de emotionele impact.

6.7Meervoudig gewezen uitspraken hebben een grotere overtuigingskracht (gezag) en kunnen ook tot meer acceptatie van de rechtzoekende en van de hogere rechter leiden. Behandeling en beslissing van een complexe zaak door één rechter kan ertoe leiden dat eerder hoger beroep wordt ingesteld.

6.9De voordelen van enkelvoudige rechtspraak liggen vooral bij eenvoudige zaken met een beperkt belang. De behandeling kan sneller geschieden, leidt tot een doelmatiger inzet en werkwijze van rechters en kan kostenbesparend werken. Ook is meer mankracht voorhanden in verhouding tot het aantal gevallen dat moet worden verwerkt.

6.10Andere argumenten voor enkelvoudige rechtspraak zijn dat de persoonlijke verantwoordelijkheid van de rechter voor de zaak er juist toe kan leiden dat de zaak grondiger wordt bestudeerd en dat de rechter een actieve houding aanneemt tijdens de behandeling in aanwezigheid van de rechtzoekende.
Vanuit een opleidingsfunctie biedt enkelvoudige rechtspraak meer mogelijkheden tot specialisatie en om de individuele capaciteiten van een rechter vast te stellen.

7.1Een aantal commissies en schrijvers heeft zich uitgelaten over de mogelijkheid van verwijzing naar een meervoudige kamer (van kantonrechters).

7.2De hiervoor onder 5.3 genoemde commissie-Hofhuis heeft in 2007 geadviseerd om over de hele linie een verwijzing door de kantonrechter (als alleensprekende rechter) naar een meervoudige kamer van kantonrechters mogelijk te maken. In de managementsamenvatting van het rapport staat vermeld dat de commissie hierbij denkt aan “een klein aantal zeer complexe of principiële gevallen zaken”.n

Rapport Ruim baan voor de burger, p. 4.

7.3Een jaar eerder in 2006 heeft de werkgroep Bestuurlijke Onderbrenging Kantongerechten in een rapport gepleit voor gedifferentieerde zaakstromen in de kantonsector, met ruimte voor een zaakstroom die meervoudige afdoening verdient, te weten in zaken van groot maatschappelijk belang. De werkgroep stelde tevens voor dat de wetgever daartoe een mogelijkheid creëert.n

Werkgroep BOK, Kantonrechtspraak in de 21ste eeuw – naar afdoening ‘op maat’ Een bijdrage aan de evaluatie van de bestuurlijke onderbrenging van de kantongerechten, TREMA 2006/4, p. 141-151.

7.5De Expertgroep heeft in haar verzoek een groot aantal uitspraken van kantonrechters genoemd, waarin een kantonzaak door drie kantonrechters is behandeld en beslist. Een deel daarvan betreft zaken die op de voet van art. 96 Rv zijn behandeld. Die zaken komen in de volgende paragraaf aan de orde.

7.6Uit een inventarisatie op rechtspraak.nl blijkt dat de opsomming van de Expertgroep nog kan worden aangevuld. In totaal kom ik tot 22 vonnissen vanaf 2012 t/m 2024, waarin een kantonzaak door drie kantonrechters is behandeld en beslist. De vonnissen zijn van de rechtbanken Midden-Nederland, Zeeland-West-Brabant, Amsterdam, Den Haag, Noord-Holland en Rotterdam.

7.7In geen van die vonnissen wordt een grondslag genoemd voor de toegepaste verwijzing naar een meervoudige kamer van kantonrechters. Ook wordt de verwijzing niet gemotiveerd.
De reden waarom verwezen wordt, kan echter wel worden afgeleid uit de aard van de zaak, zoals een aanzienlijk financieel belang, de complexiteit van de zaak, het zaaksoverschrijdende belang of een combinatie van die factoren.

7.9Voor zover mij bekend zijn er geen oudere uitspraken dan de uitspraak van de kantonrechter te Amsterdam van 9 november 2012.n

Zie voetnoot 55.

8.2Ongeacht de waarde of de aard van de vordering kunnen partijen op grond van art. 96 Rv hun geschil ter beslissing voorleggen aan een kantonrechter van hun keuze. Dit wordt ook wel ‘omgekeerde prorogatie’ bij de kantonrechter genoemd (vgl. prorogatie bij het hof in art. 329 Rv).n

M. van de Hel-Koedoot, T&C Rv, commentaar op art. 96 Rv, aant. 1 (actueel t/m 1 januari 2024); R. ter Rele, SDU Commentaar Procesrecht, art. 96, Kern, (actueel t/m 16 oktober 2023) en R.H. de Bock, GS Burgerlijke Rechtsvordering, art. 96 Rv, aant. 1 (actueel t/m 1 juni 2021).

8.4In het eerste lid is met zoveel woorden opgenomen dat prorogatie alleen mogelijk is in zaken die ter vrije bepaling van partijen staan. In zaken waarin de openbare orde in het geding is, is prorogatie dus niet mogelijk.n

Zie voor voorbeelden o.a. R.H. de Bock, GS Burgerlijke Rechtsvordering, art. 96 Rv, aant. 3 (actueel t/m 1 juni 2021) en M. van de Hel-Koedoot, T&C Rv, commentaar op art. 96 Rv, aant. 1a (actueel t/m 1 januari 2024).

8.5Art. 96 lid 1 Rv bevat vervolgens de voorwaarde dat partijen zich samen tot de kantonrechter van hun keuze wenden en zijn beslissing inroepen. Die gezamenlijkheid kan ook worden bereikt indien een van de partijen zich tot de kantonrechter wendt en vervolgens de andere partij(en) de kantonrechter bericht(en) in te stemmen met de keuze (zie art. 96 lid 2 Rv).

8.6Op grond van de slotzin van het eerste lid van art. 96 Rv bepaalt de kantonrechter, nadat partijen zich tot hem hebben gewend, hoe verder moet worden geprocedeerd. Volgens de memorie van toelichting kan de kantonrechter een procesgang voorschrijven die afwijkt van de procesgang die staat beschreven in de wet.n

Zie vorige voetnoot.

8.10Zoals gezegd, kan de kantonrechter bij prorogatie ingevolge de slotzin van art. 96 Rv bepalen hoe het geding wordt gevoerd en kan hij daarbij afwijken van de procesgang die in de wet is beschreven (zie hiervoor onder 8.6). De vraag is dan of verwijzing naar een meervoudige kamer ook onder het begrip ‘wijze waarop het geding wordt gevoerd’ valt. De wetgever heeft klaarblijkelijk nimmer aan deze mogelijkheid gedacht.

8.11Ik meen dat verwijzing naar een meervoudige kamer van kantonrechters als een toepassing van de slotzin van art. 96 Rv kan worden gezien. Meervoudige rechtspraak voldoet in ieder geval aan de fundamentele beginselen van behoorlijke rechtspraak en beginselen van procesrecht.
In zoverre kan art. 96 Rv dan ook als grondslag dienen voor verwijzing. De beperking die daarin is gelegen, is evenwel dat verwijzing naar een meervoudige kamer dan alleen kan plaatsvinden in een procedure waarin partijen zich ‘gezamenlijk’ tot de kantonrechter hebben gewend. De kantonrechter, die meer in het algemeen van oordeel is dat een zaak ongeschikt is voor enkelvoudige behandeling, kan niet op de grondslag van art. 96 Rv naar een meervoudige kamer verwijzen indien partijen of een van partijen daartoe niet bereid zijn/is.

9.1Art. 98 Rv bevat de mogelijkheid van verwijzing van een zaak door de kantonrechter met toepassing van art. 15 lid 2 Rv naar een meervoudige kamer voor andere zaken dan kantonzaken. Daardoor wijzigt het procesregime en geldt o.a. verplichte procesvertegenwoordiging (zie 4.11) .Het gaat daarbij om gevallen waarin sprake is van verschillende vorderingen waaronder één vordering die onder de bevoegdheid van de kantonrechter valt (art. 94 lid 2 t/m 4 Rv) en zaken in reconventie waarbij de kantonrechter de zaak in conventie behandelt en beslist (art. 97 lid 1 Rv).n

Kamerstukken II 2010-2011, 32 891, nr. 3, p. 72-73.

9.2Art. 98 Rv is in de Wet herziening gerechtelijke kaart alleen terminologisch aangepast: in plaats van verwijzing naar de meervoudige kamer van een andere sector dan de sector kanton zijn in het gewijzigde art. 98 Rv de bewoordingen opgenomen dat kan worden verwezen naar een meervoudige kamer voor andere zaken dan kantonzaken.n

Kamerstukken I 2011–2012, 32 891, nr. A , p. 41.

9.3Verwijzing vindt, aldus art. 98 Rv, plaats met toepassing van art. 15 lid 2 Rv.

10.1Bij de herziening van het burgerlijk procesrecht in 2002 zijn de bestaande bepalingen over enkelvoudige en meervoudige kamers voor de behandeling van civiele zaken herschikt en samengevoegd, zonder dat inhoudelijke wijzigingen zijn voorgesteld.n

Kamerstukken II 1999–2000, 26 855, nr. 3, p. 47.

10.2Art. 15 lid 1 Rv bepaalt dat bij de rechtbanken zaken, behoudens de in de wet genoemde uitzonderingen, worden behandeld en beslist door een enkelvoudige kamer.
In het wetsvoorstel was in een apart artikel (art. 14a, in het wetsvoorstel genummerd art. 1.2.1) bepaald dat bij het kantongerecht zaken, behoudens in de wet genoemde uitzonderingen, worden behandeld en beslist door een enkelvoudige kamer. Als gevolg van de bestuurlijke onderbrenging van de kantongerechten bij de rechtbank is art. 14a naderhand vervallen waardoor het eerste lid van art. 15 Rv ook van toepassing is in kantonzaken.n

Parl. Gesch. Burg. Procesrecht, Van Mierlo/Bart, p. 122.

10.4Art. 288a Rv (oud), dat een soortgelijke verwijzingsmogelijkheid als de eerste volzin van art. 15 lid 2 Rv bevatte, was met zoveel woorden van toepassing op “de arrondissementsrechtbank”.n

Art. 288a Rv maakte deel uit van de zeventiende afdeling bis “Van de bevoegdheid der enkelvoudige en meervoudige kamers bij de arrondissementsrechtbank”. Zie Van Rossem/Cleveringa 1972, p. 750 e.v.

10.5De tweede volzin van art. 15 lid 2 Rv is toegevoegd bij Nota van wijziging. In de toelichting wordt vermeld dat deze toevoeging het mogelijk maakt dat zaken die op zichzelf geschikt zijn voor enkelvoudige behandeling worden verwezen naar een meervoudige kamer voor het ontwikkelen van beleid.n

Kamerstukken II 1999–2000, 26 855, nr. 6, p. 7.

11.2Sinds de bestuurlijke onderbrenging van de kantongerechten in de rechtbanken in 2002 en de afschaffing van het sectormodel in 2013 is de aanduiding ‘rechtbank’ niet meer doorslaggevend aangezien de kantonrechter ook een enkelvoudige kamer is. De enkelvoudige kamer van art. 15 lid 2 Rv kan dus ook op de kantonrechter slaan.

11.3Dat art. 98 Rv voor de kantonrechter een specifiek verwijzingsvoorschrift bevat, is m.i. evenmin een aanwijzing, aangezien die bepaling een ander doel heeft, te weten het vermijden dat op een zaak met samengestelde vorderingen twee verschillende procesregimes van toepassing zijn.

11.4Art. 15 lid 2 Rv spreekt in het algemeen over ‘de enkelvoudige kamer’ en is daarnaast geplaatst in de afdeling “Algemene bepalingen” van Boek I, titel 1 van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering. In de memorie van toelichting bij de herziening van het burgerlijk procesrecht is opgemerkt dat de algemene bepalingen gelden voor “de rechtsgang in eerste aanleg”.n

Kamerstukken II 1999–2000, 26 855, nr. 3, p. 21-22.

11.5M.i. moet dat een meervoudige kamer van drie kantonrechters zijn, zodat het karakter van de procedure niet wijzigt en de zaak een kantonzaak blijft, procesvertegenwoordiging niet verplicht wordt, en de expertise van de kantonrechter behouden blijft en wordt versterkt.

11.6Art. 15 lid 2 Rv kan dus als grondslag dienen voor een verwijzing van een kantonzaak door de kantonrechter naar een meervoudige kamer bestaande uit drie kantonrechters.

11.7Voor zover de bewoordingen van art. 15 lid 2 Rv niet eenduidig zijn, dient het voorschrift te worden uitgelegd.n

Zie over de verschillende uitlegmethoden (met toelichting), I. Giessen, Rechtsvorming in het privaatrecht (Mon. BW nr. A3) 2020/24-38 en Asser/Scholten, Algemeen deel* 1974, p. 36-48.

11.8Uit hetgeen in de paragrafen 7 en 8 is vermeld, blijkt dat er behoefte bestaat aan de mogelijkheid dat de kantonrechter een zaak die naar zijn/haar oordeel ongeschikt is voor behandeling en beslissing door een enkelvoudige kamer, naar een meervoudige kamer bestaande uit drie kantonrechters kan verwijzen.

12.1Het voorgaande brengt mij tot de volgende conclusies.

12.2Kantonrechtspraak is van oudsher bedoeld voor de behandeling en beslissing van eenvoudige zaken met een beperkt financieel belang.

12.3In de parlementaire behandeling van de Wet Evaluatie modernisering rechterlijke organisatie en de Wet gerechtelijke kaart is deze functie steeds benadrukt en is niet (kenbaar) onder ogen gezien dat kantonzaken (vooral de aardvorderingen van art. 93 onder c Rv) ook ingewikkeld kunnen zijn en een groot financieel belang kunnen vertegenwoordigen.

12.4Op grond van de algemene formulering van art. 15 lid 2 Rv en de plaatsing in de afdeling “Algemene bepalingen” van Boek I, titel 1 van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering, staat (de tekst van) art. 15 lid 2 Rv er niet aan in de weg dat de kantonrechter als enkelvoudige kamer een zaak naar een meervoudige kamer verwijst.

12.5Ook het huidige voorschrift van art. 47 RO, dat het bestuur voor het behandelen en beslissen van kantonzaken enkelvoudige kamers vormt, laat onverlet dat de enkelvoudige kamer voor het behandelen en beslissen van kantonzaken een zaak naar een meervoudige kamer kan verwijzen. Hetzelfde geldt voor art. 98 Rv dat een specifiek voorschrift geeft voor samenhangende vorderingen.

12.6Het principe van meervoudige behandeling en beslissing van een kantonzaak is dus niet wettelijk uitgesloten.n

Het toetsingsverbod van art. 120 Grondwet geldt dus niet. Zie over dit toetsingsverbod o.a. de conclusie van Staatsraad advocaat-generaal G. Snijders, ECLI:NL:RVS:2022:1441 onder 5.2 e.v.

12.7Verwijzing moet kunnen plaatsvinden naar een meervoudige kamer bestaande uit drie kantonrechters teneinde het karakter van en de processuele regels met betrekking tot de zaak als kantonzaak, alsmede de expertise van de kantonrechter, te behouden.

12.8Het criterium voor een dergelijke verwijzing is nu al bepaald in art. 15 lid 2 Rv, namelijk dat de zaak naar het oordeel van de kantonrechter ongeschikt is voor behandeling en beslissing door één kantonrechter. Deze discretionaire bevoegdheid geeft de kantonrechter de mogelijkheid om in complexe zaken maatwerk te leveren.
De onderhavige vordering tot cassatie in het belang der wet strekt dus niet tot invoering van meervoudige kantonrechtspraak over de gehele linie.

12.9Meervoudig gewezen uitspraken in kantonzaken met een groot financieel belang of in kantonzaken die naar de materie ingewikkeld, principieel of zaaksoverschrijdend zijn, zijn niet alleen kwalitatief beter, maar zijn maatschappelijk aanvaardbaarder dan enkelvoudig gewezen uitspraken.n

Zie de argumenten voor meervoudige rechtspraak in par. 6.

12.10De uitleg dat art. 15 lid 2 Rv een grondslag biedt voor meervoudige kantonrechtspraak doet recht aan de in de praktijk bestaande behoefte aan een verwijzingsmogelijkheid.
Deze behoefte bestaat bij zowel rechters als bij partijen, hetgeen blijkt uit de weergegeven rechtspraak.

12.11Dat het in het wetsvoorstel Evaluatie modernisering rechterlijke organisatie gedane voorstel om meervoudige kantonrechtspraak mogelijk te maken, niet in werking is getreden, is m.i. geen beletsel voor de door mij voorgestane uitleg van art. 15 lid 2 Rv als grondslag voor de regel dat de kantonrechter die van oordeel is dat de zaak ongeschikt is voor enkelvoudige behandeling en beslissing de zaak verder als kantonzaak met twee andere kantonrechters kan behandelen en beslissen.
Genoemd voorstel werd in de Wet gerechtelijke kaart immers om met name budgettaire redenen ongedaan gemaakt, waarbij geen aandacht is besteed aan de wenselijkheid van meervoudige kantonrechtspraak in zaken die ongeschikt zijn voor de kantonrechter als enkelvoudige kamer.

12.12Bovendien dateert de rechtspraak waaruit de in de praktijk bestaande, dringende, behoefte aan een verwijzingsmogelijkheid naar een meervoudige kantonkamer blijkt, vanaf 2012n

Alleen het onder 8.8 (x) genoemde vonnis van de rb. Utrecht van 9 oktober 2009 dateert van voor die tijd. Zie ook de uitspraken uit 2009 in voetnoot 3 waaruit ook blijkt dat vóór 2011 er ook een behoefte was voor (in ieder geval) meervoudige behandeling van kantonzaken, maar – met uitzondering van voormelde uitspraak van 9 oktober 2009 - vanaf 2012 daadwerkelijk ook uitspraken zijn gewezen met drie kantonrechters.

12.13Hoewel ook art. 96 Rv als grondslag kan dienen voor behandeling en beslissing door een meervoudige kamer van drie kantonrechters, is het nadeel daarvan dat partijen met het procederen op de voet van art. 96 Rv moeten instemmen. Deze voorwaarde kan botsen met het oordeel van de kantonrechter dat de zaak niet geschikt is voor behandeling en beslissing door een enkelvoudige kamer.

13.1De Expertgroep heeft, tot slot, de vraag gesteld of een uitspraak van drie kantonrechters nietig is.
Mijn hiervoor genoemde slotsom is dat meervoudige kantonrechtspraak op grond van (uitleg van) art. 15 lid 2 Rv mogelijk is en dus is toegestaan. Dat betekent dat een meervoudig gewezen uitspraak niet nietig is.
Ten overvloede beantwoord ik de vraag niettemin.

13.3Het voorschrift van art. 21 RO (oud) is bij de Wet organisatie en bestuur gerechtenn

Wet van 6 december 2001 tot wijziging van de Wet op de rechterlijke organisatie, de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en enkele andere wetten in verband met de modernisering van de organisatie en de instelling van een bestuur bij de gerechten (Wet organisatie en bestuur gerechten), Stb. 2001, 582; Kamerstukken 27 181.

13.6Vaste rechtspraak is dat als gevolg van het gesloten stelsel van in de wet geregelde rechtsmiddelen een onjuiste rechterlijke uitspraak – afgezien van het zeldzame geval van het geheel ontbreken van rechtskracht – niet anders dan door het aanwenden van een rechtsmiddel kan worden aangetast en dat ook indien geen rechtsmiddel beschikbaar is, de uitspraak tussen partijen rechtskracht heeft.n

Zie o.a. HR (strafkamer) 14 juni 1974, NJ 1974/436 m.nt. T. W. van Veen, waarin de volgende formulering werd gebruikt: “dat een rechterlijke beslissing in het algemeen alleen door vernietiging door een hogere rechter haar kracht kan verliezen en een beslissing waartegen door de wet geen hogere voorziening is toegelaten daarom in het algemeen niet op grond van daaraan mogelijk klevende gebreken van formele of materiële aard als van onwaarde mag worden beschouwd”. Zie ook HR 3 oktober 2014, ECLI:NL:HR:2014:2898, NJ 2016/374 m.nt. E. Verhulp, rov. 3.3.2 met verwijzing naar HR 21 maart 1997, ECLI:NL:HR:1997:ZC2308, NJ 1997/380, rov. 3.4 en HR 1 april 2011, ECLI:NL:HR:2011:BP2312, NJ 2011/220, rov. 3.4.2-3.4.3.

13.7In de literatuur is in dit verband de vraag opgeworpen wanneer een rechterlijke uitspraak (van rechtswege, absoluut of volstrekt) nietig is.n

In de literatuur worden verschillende termen gehanteerd. Zie o.a. Th. B. Ten Kate, Het request-civiel, diss. 1962, nr. 5-13; E. Korthals Altes, Absolute nietigheid van rechterlijke beslissingen, Quid Iuris (Tijd en Vlijt-bundel), 1977, p. 151 e.v.; Asser Procesrecht/Korthals Altes & Groen 7 2015/180.

13.8Vonnissen (en beschikkingen) zijn, aldus A-G Vranken, niet van rechtswege nietig, zelfs niet wanneer op straffe van nietigheid voorgeschreven vormen zijn verzuimd of uitspraak is gedaan door een onbevoegde rechter. Tegen een dergelijke uitspraak moet dus een rechtsmiddel worden aangewend. Het beginsel van het gesloten stelsel van rechtsmiddelen wordt volgens Vranken strikt gehanteerd. Alleen in extreme gevallen wordt een uitzondering aanvaard. Z.i. moet daarbij gedacht worden aan buitenissigheden, bijv. een vonnis dat is gewezen door een niet beëdigde rechter.n

Zie de conclusie van A-G Vranken voor HR 27 november 1992, ECLI:NL:HR:1992:ZC0773, NJ 1993/570 m.nt. H.J. Snijders (Aegon/Ontvanger), onder 10-13 met verwijzing naar rechtspraak en literatuur.

13.9Eerder al had Korthals Altes geconcludeerd dat van de sanctie van volstrekte nietigheid een uiterst spaarzaam gebruik moet worden gemaakt. Volgens hem is daarvoor slechts plaats in geval een rechterlijke uitspraak niet afkomstig is van een als zodanig benoemde of beëdigde rechter, mogelijk ook bij gebreken in de benoeming van de rechter en in het geval van feitelijke onuitvoerbaarheid of onbestaanbaarheid van een rechterlijke uitspraak.n

Korthals Altes, t.a.p., p. 154.

13.10Van dit laatste is volgens Gras bijvoorbeeld sprake bij benoeming van een voogd, terwijl de voogdij niet openstond. Hij ziet nietigheid van rechtswege dan als correctie van een rechtens onmogelijke toestand, een noodoplossing voor een concreet geval. Daarnaast noemt Gras de in beginsel bestaande mogelijkheid dat een stuk zich aandient als rechterlijke uitspraak maar dat alleen in schijn is.n

E. Gras, Kracht en gezag van gewijsde, de rechtskracht van einduitspraken van de burgerlijke rechter, diss. 1994, par. 3.2.1.

13.11Broekveldtn

L.P. Broekveldt, ‘Over absoluut nietige of non-existente ‘rechterlijke’ uitspraken en ‘missers’ in ’s-Hertogenbosch', WPNR (2008)/6774 en 6775 met eveneens verwijzing naar literatuur en rechtspraak.

13.12In de literatuur is vrij algemeen aanvaard dat een vonnis of arrest van rechtswege nietig is indien het is gewezen door iemand die niet bij Koninklijk Besluit tot rechter is benoemd of niet als zodanig is beëdigd.n

Ten Kate, a.w., nr. 7-11; Korthals Altes, t.a.p., p. 153; Vranken, t.a.p., onder 13; Broekveldt, t.a.p., p. 6775, p, 872-875.

13.13Daarmee is nog niet de vraag beantwoord of een in strijd met art. 5 lid 2 RO gewezen rechterlijke uitspraak van rechtswege nietig is.

13.15De strafkamer van de Hoge Raad heeft in een arrest van 21 oktober 2022n

Zie HR 21 oktober 2022, ECLI:NL:HR:2022:1438, rov. 5.3 met verwijzing naar de Meavita-beschikking HR 18 november 2016, ECLI:NL:HR:2016:2607, rov. 3.3.4.

13.17Hij besluit met de terechte constatering dat de nietigheid niet van rechtswege bestaat, maar door een rechtsmiddel worden moet ingeroepen.n

Zo ook de Procureur-Generaal in zijn vorderingen tot cassatie in het belang der wet inzake bij het gerechtshof 's-Hertogenbosch geconstateerde onvolkomenheden bij de beëdiging van een aantal raadsheren(-plaatsvervanger), ECLI:NL:PHR:2022:819/820, onder 8.6.

13.18M.i. moet het oordeel van de Hoge Raad in rov. 3.3.4 van de Meavita-beschikking ook worden toegepast op meervoudig gewezen vonnissen van kantonrechters. Een eventuele nietigheid geldt niet van rechtswege en kan uitsluitend worden ingeroepen in het kader van een daartegen openstaand rechtsmiddel.

13.19De Meavita-beschikking heeft betrekking op het geval dat ‘te weinig rechters’ in de zin van art. 5 lid 2 RO uitspraak wijzen.
In deze vordering tot cassatie in het belang der wet gaat het om het spiegelbeeld, het wijzen van een rechterlijke uitspraak door ‘teveel rechters’.

13.20Deze kwestie is in een fiscale zaak uit 1925 aan de orde geweest. In die zaak was als cassatiemiddel aangevoerd dat de beslissing van de raad van beroep voor de directe belastingen I in strijd met wet van 19 December 1914, Stb.1914, 564 was gewezen door vier leden in plaats van het door art. 2 in verbinding met art. 7 van die wet bepaalde aantal van drie leden. Dit leidde tot vernietiging van de bestreden uitspraak en tot terugwijzing.n

HR 6 mei 1925, B. 3603. Zie daarover de in de vorige voetnoot genoemde vorderingen van de P-G, onder 8.3.

13.21Een aanverwante kwestie is nog aanhangig bij het EHRM over de inzet van zogeheten ‘reservisten’ bij de Hoge Raad.n

Zie de boekbespreking door Jan Vranken in TCR 2022/2 van: H.U. Jessurun d’Oliveira, Een boekje open over de Hoge Raad en zijn ‘reservisten’. Een fundamenteel recht gedeukt, de rechtsstaat aangetast, 2019.

13.23Uit de geciteerde rechtsoverweging blijkt dat de Hoge Raad door uitleg van art. 13a, 13c, 13d en art. 75 RO heeft geoordeeld dat in dit geval met een ander aantal raadsheren kon worden beslist dan in art. 13d RO is bepaald.

14.2Op grond van het vorenstaande vorder ik dat de Hoge Raad het vonnis van de kantonrechter te Den Haag van 23 november 2016 in het belang der wet zal vernietigen, en voorts zal verstaan dat de vernietiging geen nadeel zal toebrengen aan de rechten die door betrokkenen zijn verkregen.