Nepnieuws en privacy: die twee hebben natuurlijk alles met elkaar te maken. Dat hangt samen met het feit dat privacy onlosmakelijk verbonden is met menselijke waardigheid. In het eerste artikel van het Europees Handvest van de mensenrechten staat: "De menselijke waardigheid is onschendbaar. Het moet worden gerespecteerd en beschermd." In mijn afscheidsrede over de vraag hoe innovatie een inbreuk op jurisdictie en menselijke waardigheid kan maken, kwam ik tot de conclusie dat menselijke waardigheid fungeert als de basis van het persoonlijkheidsrecht. En omdat het hebben van menselijke waardigheid een persoonlijkheidsrecht inhoudt, dient het verzamelen van gegevens over een persoon door internetproviders te worden gezien in de context van menselijke waardigheid. (1)
Onderdeel van die menselijke waardigheid is dat je als burger kunt komen tot een ware en geïnformeerde opinie over hetgeen je belangrijk vindt en dat dat vormen van die opinie zoveel mogelijk onbespied en onbevangen kan plaatsvinden.
Dat dit laatste niet altijd onproblematisch is, zal ik proberen te illustreren aan de hand van twee gebeurtenissen uit mijn eigen leven. In januari 2017 was ik in Valencia en bezocht ik de tentoonstelling FAKE: No es verdad, no es mentira (FAKE: Het is niet waar, het is geen leugen). Wat me daar raakte was hoe gemakkelijk we dingen aannemen voor waar, terwijl ze dat aantoonbaar niet zijn. Dat was me al eens eerder heel duidelijk geworden, namelijk gedurende mijn tijd als vrijwilliger op de Juridische EHBO in Tilburg. In het voorjaar van 1982 ging een van de vrijwilligers fietsen in het Verenigd Koninkrijk (VK), net voordat op 12 april de Falklandoorlog begon. Hij zou zo’n zes weken door het VK fietsen. Bij terugkomst bleek dat elke relativering ten aanzien van de door de Engelsen tentoongespreide koloniale macht aan hem niet besteed was. Ondergedompeld als hij was in de Britse media, begreep de vrijwilliger volkomen waarom Thatcher het land tegen de invasie van de Argentijnen had beschermd. Over dit onderwerp namen we hem niet meer serieus, hetgeen hem diep raakte.
Het verband tussen menselijke waardigheid en privacy werd al in 1954 in Duitsland erkend door het federale hof in de zogenaamde Leserbrief uitspraak. De rechters leidden in die uitspraak een fundamenteel recht op menselijke waardigheid af van het recht op privacy en het recht om je eigen persoonlijkheid te kunnen ontwikkelen. Het doel van dit recht op menselijke waardigheid is om de attributen van de natuurlijke persoon adequaat te beschermen. Daarbij hoort onaantastbaarheid van het lichaam en de woning, maar ook onaantastbaarheid van de over jouw verzamelde gegevens en het recht deze te beheren als onderdeel van het recht op privacy. Sinds deze uitspraak zijn het algemene persoonlijkheidsrecht en de menselijke waardigheid onlosmakelijk met elkaar verbonden. De Europese Unie heeft de menselijke waardigheid in haar wetgeving opgenomen en erkent daarmee het belang van dit recht.
Om de relatie tussen nepnieuws en het recht op privacy, als onderdeel van de menselijke waardigheid, verder te duiden, eerst maar even wat ik onder nepnieuws zal verstaan, opgehaald bij overheidsvoorlichting Desinformatie en nepnieuws (2): “Nepnieuws kan verschillende vormen hebben. Een voorbeeld is desinformatie: onware of onnauwkeurige informatie die expres wordt gemaakt en verspreid om geld te verdienen. Of om iemand, een groep mensen, een organisatie of land te beschadigen. Dan heeft de afzender slechte bedoelingen.”
De cruciale elementen:
Verhuld nieuws;
Verspreiding via websites, sociale media en traditionele media;
Doel: beïnvloeden publieke opinie of winst.
De omschrijving van het recht op privacy in Artikel 10 van onze eigen Grondwet is zo slecht nog niet:
Ieder heeft, behoudens bij of krachtens de wet te stellen beperkingen, recht op eerbiediging van zijn persoonlijke levenssfeer.
De wet stelt regels ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer in verband met het vastleggen en verstrekken van persoonsgegevens.
De wet stelt regels inzake de aanspraken van personen op kennisneming van over hen vastgelegde gegevens en van het gebruik dat daarvan wordt gemaakt, alsmede op verbetering van zodanige gegevens.
De cruciale elementen:
Eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer (inclusief de data die over je wordt verzameld);
Behoudens wettelijke beperking.
Artikel 10 legt de relatie tussen daar waar ik me ‘onbespied en onbevangen’ kan weten (lid 1) en het verzamelen van gegevens over mij (lid 2 en 3), heel mooi.
Door je op internet te bewegen met welk apparaat dan ook, laat je digitale ‘sporen’ achter. Sporen waarvan je je bewust bent: je geweten sporen (je zei immers oké tegen de ‘opgelegde’ voorwaarden). Maar daarnaast ook veel digitale sporen waarvan je je niet bewust bent: je ongeweten sporen. Deze sporen worden uitermate fanatiek verzameld via de vijf grote pushermen: Google, Amazon, Facebook, Apple en Microsoft (GAFAM). Zij gebruiken hiervoor tal van dataverzamelaars, zoals Cambridge Analytica. Deze dataverzamelaars voegen iets aan de data toe (bijvoorbeeld ‘lid consumentenbond’, ‘lid SP’) en verkopen dit weer door aan eenieder die het maar wil kopen. De verrijkte sporen worden door algoritmes gebruikt om jou ‘relevante advertenties’ (deze combinatie van woorden verdient een analyse waarvoor hier helaas geen ruimte is) inclusief opinie-advertenties en leuke filmpjes te laten zien. Je wordt ‘bespied’.
Als een aan jou gerichte boodschap iedere keer hetzelfde is, dan ga je die overslaan. Dat wil een pusherman niet, dus die zorgt ervoor dat elke volgende boodschap net iets mooier, scherper geformuleerd en sensationeler is en dus meer een beroep doet op dat wat jij ‘relevant’ vindt. Zo draagt de pusherman er dus aan bij dat jouw opvatting ongemerkt en langzaam verschuift. Door het bespieden en beïnvloeden ben je niet langer onbevangen.
GAFAM zorgt ervoor dat je almaar terugkomt bij de pushermen. Ze hebben er (een te groot) belang bij ons verslaafd te maken. Verslaving maakt dat we niet vatbaar zijn voor rede, want diegene die kritiek levert komt tussen jou en je verslaving te staan. Als degene die jou van je drug voorziet door een ander wordt bekritiseerd, dan zorgt je verslaving ervoor dat jij degene die jou van de drug voorziet ‘meer gelooft’ dan degene die je bekritiseert. (3)
Wanneer jouw sporen en de sluimerend toenemende macht van anderen over je onbevangenheid worden samengevoegd en de pusherman bij een adverteerder de zekerheid kan creëren van jouw gegarandeerde aandacht, is er geen sprake meer van een goed geïnformeerde burger, maar van een langs de weg van de verslavingsmechaniek afhankelijke gebruiker die geneigd is alles te geloven wat de pusherman hem heeft voorgeschoteld. Is het toeval dat in de GAFAM-wereld ook van ‘gebruikers’ wordt gesproken? Nepnieuws gaat er bij jou immers in als een borrel in een doodbidder. Je wordt na te zijn bespied, genudged en gemanipuleerd.
Onze sporen worden door algoritmes gebruikt om ons bepaalde advertenties en opinie-advertenties (waar, half waar en/of onwaar) voor te schotelen en deze zijn zo geprogrammeerd (om mij verslaafd te houden) dat ze mij almaar verder een bepaalde (door mij zelf gewilde, volgens de pushermen) kant opduwen. Maar we mogen niet weten hoe deze algoritmes werken. Wat we nu wel weten is dat deze algoritmes een bias (vooringenomenheid) kennen die erop gericht is mij te verslaven.
Is het antwoord op nepnieuws dan het programmeren van algoritmes die nepnieuws kunnen herkennen en verwijderen binnen de door GAFAM geleverde diensten zoals zij ons voorhouden? Natuurlijk mogen we ook hier weer niet weten hoe deze werken. De gesuggereerde oplossing is nog erger dan de kwaal. En ik wil er hier dan ook verder geen aandacht aan schenken.
Hoe lossen we dit dan op? Een gedeelte van de oplossing zit in de manier waarop al in 1798 onze vrijheid van meningsuiting werd geformuleerd (overigens had men in die tijd ook extreem veel last van nepnieuws, schotschriften geheten), toen opgenomen in artikel 16 Vrijheid der drukpers. Daarin stond dat degene die verantwoordelijk was voor de tekst (uitgever, drukker of schrijver) bij de tekst vermeld moest worden. Dat zou nu ook moeten bij elke advertentie.
Een ander deel van de oplossing zit in het voortdurend opleiden van de burger, de gebruiker, zoals dat nu ook al voorzichtig wordt gedaan door middel van publiekscampagnes. En vanzelfsprekend dient er in het onderwijs voortdurend aandacht voor te zijn. Daarbinnen dient veel aandacht te zijn voor het leren teruggaan naar de bron vanwaar de (nep)informatie afkomstig is.
Mijn conclusie: Nepnieuws berooft ons van onze menselijke waardigheid en onbevangen meningsvorming, beide onlosmakelijk verbonden met ons recht op privacy.
(1) https://research.tue.nl/nl/publications/innovation-less-jurisdiction-and-human-dignity
(2) https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/desinformatie-nepnieuws
(3)
