DEN HAAG – In de controle op rechtmatig gebruik van studiefinanciering voor uitwonende studenten controleerde DUO aanzienlijk vaker studenten met een niet-Europese migratieachtergrond. Hieruit blijkt een onbewuste vooringenomenheid van het controleproces van DUO. Studenten met een niet-Europese migratieachtergrond kregen een hogere risicoscore toegekend door een risicoprofiel en werden vaker handmatig geselecteerd voor een huisbezoek. Dit blijkt uit vervolgonderzoek dat stichting Algorithm Audit heeft uitgevoerd in opdracht van DUO en op 22 mei door de minister aan de Tweede Kamer is verstuurd. De onderzoeksresultaten versterken het beeld van eerder onderzoek, op basis waarvan de minister op 1 maart 2024 namens het kabinet zijn excuses heeft aangeboden voor indirecte discriminatie in het controleproces.
DUO verzocht Algorithm Audit om vervolgonderzoek te doen op basis van gedetailleerde data die het CBS heeft verstrekt over de herkomst van meer dan 300.000 studenten in de periode 2014-2022. Deze data maakt mogelijk om de vooringenomenheid van het controleproces precies te meten. De vooringenomenheid betekent dat er een oververtegenwoordiging van studenten met een niet-Europese migratieachtergrond ontstaat als (onbedoeld) effect van de wijze waarop het controleproces is opgezet.
Het onderzoek stelt vast dat de vooringenomenheid ontstaat in verschillende stappen van het controleproces. Zowel door het gebruikte risicoprofiel als de handmatige selectie daarna werden studenten met een niet-Europese migratieachtergrond vaker geselecteerd voor controle. Ook al speelde de herkomst van studenten geen directe rol in het controleproces van DUO, er ontstaat een indirecte vooringenomenheid als gevolg van de criteria waarop werd geselecteerd.
Bepaalde kenmerken (waaronder de onderwijsvorm mbo 1-2 en een kleine afstand tot het ouderlijk adres) leidden tot een verhoogde risicoscore. En omdat deze kenmerken vaker voorkomen onder studenten met een niet-Europese migratieachtergrond, ontstond een oververtegenwoordiging van deze groep. Ook andere kenmerken speelden een rol in de beslissing of een student werd geselecteerd voor controle, waaronder inschrijving bij familie of juist in een studentenhuis. Het effect van al deze factoren was een vergrootglaseffect waardoor DUO vooral bij studenten met een niet-Europese migratieachtergrond onrechtmatigheid opspoorde. Onrechtmatig gebruik van de studiebeurs door studenten zonder migratieachtergrond bleef juist vaker buiten beeld.
Data-analyse van Algorithm Audit laat zien dat studenten met een niet-Europese migratieachtergrond 2.0x vaker als hoog risico werden gezien door het risicoprofiel dan studenten zonder migratieachtergrond. De groep werd 6.2x vaker handmatig geselecteerd voor een huisbezoek. Uiteindelijk hadden studenten met een niet-Europese migratieachtergrond een 3.0x grotere kans om onterecht een huisbezoek te krijgen dan studenten met een Nederlandse herkomst.
Uit het onderzoek treedt voor de periode 2014-2022 een consistent beeld naar voren dat de groep van studenten die in bezwaar ging tegen een besluit van DUO vooral uit studenten met een niet-Europese migratieachtergrond bestaat. Dit bevestigt het beeld uit berichtgeving van Investico en NOS in 2023, dat studenten met een migratieachtergrond vaker dan andere studenten werden beschuldigd van onrechtmatig gebruik van studiefinanciering en daarvoor in bezwaar gingen. Eerder onderzoek van PwC bracht op basis van postcodestatistieken aan het licht dat studenten die staan ingeschreven in migrantenwijken vaker door DUO werden gecontroleerd. De resultaten van het vervolgonderzoek van Algorithm Audit laten een versterkte vooringenomenheid zien ten opzichte van eerdere onderzoeken. Zowel de CBS-data en de door Algorithm Audit gebruikte onderzoeksmethoden zijn publiek toegankelijk (hieren hier te vinden).
DUO heeft het normale controleproces voor de uitwonendenbeurs momenteel stopgezet en selecteert studenten alleen willekeurig. DUO en Algorithm Audit blijven samenwerken om de resultaten van de onderzoeken samen met verschillende maatschappelijke belanghebbenden te interpreteren en na te denken over verbeteringen in een mogelijk toekomstig controleproces.
Het rapport Vooringenomenheid voorkomen (addendum) kan hier worden gevonden: https://algorithmaudit.eu/nl/algoprudence/cases/aa202402_bias-prevented_addendum/
