Voor bepaalde rechtszaken kan de computer autonoom tot (concept-) beslissingen komen en voor vrijwel alle rechtszaken een belangrijke ondersteunende rol vervullen voor de rechter en de gerechtsjurist. Maar hoewel kunstmatige intelligentie een belangrijke efficiency- en kwaliteitsverhogende rol kan spelen, blijft er een duidelijke meerwaarde van de individuele rechter bij het spreken van recht. Dat concludeert mr. Manuella van der Put in haar promotieonderzoek, dat ze op woensdag 25 mei 2022 verdedigt aan Tilburg University.
Rechters in Nederland ervaren een toenemende werkdruk, wat ook de rechtspraak als geheel onder druk zet. Om de werkdruk te verlagen, de kwaliteit van de rechtspraak te handhaven en te verbeteren, zou kunstmatige intelligentie (KI) wellicht een oplossing kunnen bieden. KI is bijvoorbeeld in staat om snel grote hoeveelheden informatie te verwerken, patronen te herkennen en te beschrijven, allemaal onderdelen van het werk van rechters en gerechtsjuristen. En voor een deel gebeurt dat ook al.
Manuella van der Put, senior rechter bij de rechtbank Oost-Brabant, richtte zich in haar promotieonderzoek specifiek op het proces van rechterlijke oordeelsvorming om de potentie van KI voor de rechtspraak te onderzoeken. Daarvoor maakte ze onder meer gebruik van literatuuronderzoek en multidisciplinaire focusgroepen met zowel juridische experts als experts in KI. Na zorgvuldige analyse liet ze aan de hand van specifieke ontwerp- en kwaliteitscriteria een kunstmatig intelligent systeem ontwerpen voor de beoordeling van kleine verkeersovertredingen, de zogenaamde Mulderzaken. Dat systeem heeft ze vervolgens getest en geëvalueerd. Het systeem is overigens nog niet geïmplementeerd.
Kunstmatige intelligentie kan op verschillende terreinen bij het proces van rechterlijke oordeelsvorming een rol spelen, zo concludeert Van der Put uit het onderzoek. Voor bepaalde (nog alleen eenvoudige) rechtszaken kan de computer autonoom tot beslissingen komen en voor vrijwel alle rechtszaken een belangrijke ondersteunende rol gaan vervullen voor nog meer efficiency en kwaliteitsverbetering.
Voor de relatief eenvoudige Mulderzaken kon het systeem bijvoorbeeld feiten uit een zaak extraheren, informatie checken zoals de beroepstermijn en de zekerheidstelling (is een boete betaald of niet), een zaak analyseren door de informatie te koppelen aan soortgelijke zaken in de database, en een voorstel doen voor een beslissing op basis van de meest voorkomende uitkomst in vergelijkbare zaken. De informatie die dat opleverde, zorgde voor tijdwinst en breder inzicht in de jurisprudentie. Na verdere ontwikkeling zou het systeem bovendien dat voorstel voor een beslissing moeten kunnen motiveren op basis van de motivatie uit eerdere zaken, en een conceptvonnis voorstellen met behulp van tekstblokken en formats.
Het systeem bleek nog niet in staat om zelfstandig relevante wetsartikelen en jurisprudentie mee te nemen bij de uiteindelijke beslissing in een individuele zaak, noch om de feiten juridisch te kwalificeren. De rechter en kunstmatige intelligentie kunnen niet zonder elkaar, concludeert Van der Put. Er blijft een duidelijke meerwaarde van de individuele rechter bij het spreken van recht, maar KI kan een belangrijke efficiency- en kwaliteitsverhogende rol spelen.
De rechtspraak zou kunstmatige intelligentie zeker moeten omarmen, aldus Van der Put. Het is van belang om te (blijven) kijken hoe dit kan bijdragen aan de uitdaging om recht te doen voor en aan individuele burgers en onze samenleving.
