Als privacy professionals kennen we allemaal die worsteling: hoe krijg je collega’s écht in beweging om de privacyregels na te leven? De één zweert bij strakke checklists, de ander gaat liever het gesprek aan met de manager of proceseigenaar. Zelf betrap ik me er soms op dat ik ook vooral vanuit mijn eigen logica redeneer. Juist daarom bleef een proefschrift dat ik onlangs las bij me hangen. In het proefschrift wordt niet gekeken naar de regels zelf, maar naar de vraag waarom mensen er überhaupt voor kiezen om ze wél of níet na te leven. Dat zette me aan het denken over mijn eigen aanpak.
Waarom houden sommige mensen zich strikt aan privacyregels, terwijl anderen ze achteloos negeren of zelfs bewust overtreden? Als privacy professional weet je hoe belangrijk naleving is – maar gedrag is niet altijd rationeel. Daarom helpt het te begrijpen hoe mensen regels ervaren en waarom ze deze wel of niet opvolgen.
Het proefschrift “Omgang met regels” van jurist en onderzoeker Ritsart Plantenga geeft inzicht in hoe burgers regels beleven. Hoewel hij de adoptie van regels in algemene zin onderzocht, zijn de bevindingen ook voor de privacy professional bruikbaar.
Plantinga bekijkt in zijn onderzoek het voorkeurssysteem van mensen op twee niveaus: via een brede taalanalyse én via onderzoek onder respondenten. Uit het eerste deel van het onderzoek kwam naar voren dat mensen op uiteenlopende manieren over regels denken: soms rationeel en beleidsmatig, soms meer gevoelsmatig en belevingsgericht. Straalt een regel bemoeizucht of achterdocht uit, dan volgt eerder weerstand, ook als de regel inhoudelijk klopt.
In het tweede deel van zijn onderzoek ontdekte hij dat ervaringsgerichte mensen vaker woorden gebruiken die verwijzen naar vertrouwen, relaties of emotionele betrokkenheid. Rationele mensen gebruiken meer analytische woorden en woorden die zekerheid uitdrukken, zoals zeker, noodzakelijk en altijd.
De voorkeur in taalgebruik hangt nauw samen met hoe mensen regels ervaren en beoordelen. Rationeel ingestelde mensen kijken vooral of een regel duidelijk is, logisch in elkaar zit en goed uit te voeren is. Ze spreken over regels in termen van wat werkt, wat het oplevert en hoe efficiënt het is. Mensen die meer op gevoel afgaan, vinden een regel pas aanvaardbaar als die voor hen eerlijk aanvoelt. Zij gebruiken termen als vertrouwen, eerlijkheid en wantrouwen.
Deze twee voorkeuren koppelt hij aan twee soorten rechtvaardigheid: de ene gaat over nut en resultaat (instrumenteel), de ander over vertrouwen en erkenning (sociaal-emotioneel). Welke van die twee het zwaarst weegt, verschilt per persoon. En juist dát bepaalt hoe iemand regels ervaart en de mate waarin hij ze naleeft.
Met zijn onderzoek laat Plantenga zien dat niet iedereen regels – en dus ook de privacyregels – op dezelfde manier beleeft. Dat klinkt vanzelfsprekend, maar in de praktijk vergeten we dit als privacy professionals nog weleens. We schrijven beleid, geven trainingen of adviseren bestuurders met de beste bedoelingen, maar doen dat vaak vanuit onze eigen kijk op regels: rationeel, juridisch onderbouwd, en gericht op naleving.
Maar het proefschrift maakt duidelijk dat er simpelweg geen aanpak is die voor iedereen werkt. Wat voor de één werkt, schuurt bij de ander. Waar de één vooral wil weten wat het nut is van een DPIA of hoe een register van verwerkingen toekomstige boetes voorkomt, voelt de ander zich pas aangesproken als je benadrukt dat zorgvuldige omgang met persoonsgegevens een kwestie is van vertrouwen en erkenning.
Voor ons betekent dit dat privacy niet alleen over wet- en regelgeving gaat, maar ook over waarden, overtuigingen en drijfveren. In gesprekken met medewerkers merk je het verschil: de manager die gerustgesteld wil worden dat processen efficiënt en compliant zijn, tegenover de professional die vooral wil weten hoe hij cliënten kan verzekeren van een veilige en respectvolle omgang met hun gegevens.
Die diversiteit vraagt om nuance. Het maakt dat een training nooit voor iedereen hetzelfde werkt en dat een beleidsstuk pas echt landt als het verschillende perspectieven raakt. Soms helpt een voorbeeld van een kostbaar datalek om het nut te onderstrepen. Soms is een verhaal over verloren vertrouwen veel krachtiger.
Misschien is dat wel de kern van ons vak: niet alleen regels uitleggen, maar bruggen slaan tussen de formele kaders en de waarden die mensen drijven. Alleen dan worden privacyregels niet gezien als een papieren verplichting, maar als iets dat van betekenis is in de praktijk.
