Het bericht ‘Gratis wonen. Als je mee laat kijken in je bed’ heeft uiteenlopende reacties opgeroepen, van enthousiasme over het initiatief tot zorgen over de morele grenzen die mogelijk worden overtreden. Brainport Smart District, het project rond de slimme woonwijk in Helmond, wakkert de algemene discussie over het gebruik van persoonsgegevens weer aan. Waarom gebruiken mensen apps en social media, hoewel het bekend is dat deze platforms lang niet altijd fatsoenlijk omgaan met data die ze verzamelen? Waarom klikken gebruikers zonder nadenken door toestemmingen van een app heen, hoewel ze op die manier veel informatie over zichzelf weggeven? Waarom vinden mensen het blijkbaar niet erg als een online navigatiedienst hun data gebruikt om de service te verbeteren? De lijst van voorbeelden is eindeloos in tijden van big data. Blijkbaar geven mensen gemakkelijk persoonlijke gegevens prijs wanneer ze online diensten gebruiken.
In de wetenschap wordt dit verschijnsel de privacy paradox genoemd. Uit onderzoek blijkt keer op keer dat mensen persoonlijke data online weggeven, terwijl ze zich ook zorgen maken over hun privacy en vaak een ‘creepy’ gevoel hebben als ze dit doen. Er zijn drie mogelijke verklaringen voor dit tegenstrijdige gedrag:
mensen wegen heel rationeel de kosten en baten tegen elkaar af en nemen op basis van deze afweging een beslissing;
mensen proberen de kosten en baten tegen elkaar af te wegen, maar ze kunnen deze afweging niet goed maken, bijvoorbeeld door tijdsdruk, een blind vertrouwen dat het allemaal wel mee zal vallen, of een gebrek aan kennis om de kwestie te kunnen beoordelen; en
mensen wegen helemaal geen risico’s af, maar richten zich alleen op de voordelen die ze zien.
In hoeverre zijn deze theorieën van toepassing als het bijvoorbeeld gaat om het inruilen van persoonsgegevens voor een huurverlaging? Wat zet mensen aan zoiets te overwegen of zelfs daadwerkelijk te doen? Verschillende factoren zijn mogelijk van invloed. Ten eerste speelt vertrouwen in de partij die de data verzamelt een rol. Over de woonwijk in Helmond is bekend dat het project niet privé gefinancierd is, maar in samenwerking tussen overheden, universiteiten en burgers is ontwikkeld. Verder is bekend, dat het gebruik van persoonlijke data gebonden zal zijn aan strenge voorwaarden. Overheden en universiteiten worden vaak gezien als instellingen die te vertrouwen zijn. Daarom wordt ook verwacht dat ze zorgvuldig met persoonlijke gegevens zullen omgaan. Ten tweede weten mensen heel weinig af van de mogelijke implicaties als ze hun data online weggeven. Effecten op de lange termijn zijn helemaal niet te overzien en daardoor worden risico’s vaak onderschat of helemaal niet meegenomen in de overwegingen over het weggeven van data in ruil voor diensten. Ten derde wordt de kosten-baten afweging (verondersteld dat zo’n afweging plaatsvindt) altijd beïnvloed door bepaalde eigenschappen die we hebben. Mensen zijn van nature beperkt in hun vermogen om complexe informatie mee te nemen in hun beslissingen. Verder worden mensen sterk beïnvloed door beloningen, zeker als die tastbaar zijn en direct worden gegeven. Een huurverlaging heeft een direct voelbaar effect: er is elke maand meer geld over dat voor andere dingen kan worden gebruikt (overigens is geld in het algemeen een heel sterke motivator).
Hoe zou een dergelijke afweging eerlijker kunnen worden vormgegeven zodat de betrokkenen een betere beslissing kunnen nemen over het al dan niet weggeven van hun persoonlijke data? Transparantie speelt een heel belangrijke rol. Partijen die data opvragen, zouden heel duidelijk moeten aangeven wat voor data ze precies opvragen, wat ze met de data gaan doen en door wie deze data gebruikt worden (bijvoorbeeld: blijven de data daadwerkelijk bij die ene partij of worden ze doorgestuurd naar derden?). Om beperkingen in de kosten-baten afweging tegen te gaan zouden de risico’s van dataopslag en -verwerking duidelijker moeten worden uitgelegd. Risico’s, vooral die op de lange termijn, zijn niet te overzien voor leken. Daarom moet een derde, bij voorkeur onafhankelijke, partij hiervoor opkomen en gebruikers voorlichten. En zoals zo vaak, de sleutel om het gebrek aan kennis tegen te gaan is onderwijs. Digitale mediawijsheid hoort van jongs af aan bijgebracht te worden. Alleen op die manier is verantwoord gedrag met persoonlijke data online in de toekomst te verwachten.
