Een aantal Nederlandse gemeenten die nepaccounts gebruikt om inwoners te monitoren, is niet van plan om deze offline te halen. Zij menen dat de wetgeving wel degelijk toestaat dat ze nepprofielen inzetten om ongeregeldheden en bijstandsfraude op te sporen. Bovendien zijn nepaccounts nodig om de privacy van ambtenaren te garanderen. Dat blijkt uit een rondgang van de Volkskrant bij diverse gemeenten.
Half mei publiceerden de NHL Stenden Hogeschool en Rijksuniversiteit Groningen een rapport waaruit bleek dat tientallen gemeenten nepaccounts inzetten om inwoners in de gaten te houden. Doen dit ze naar eigen zeggen om criminaliteit, rellen en andere ongeregeldheden in een vroeg stadium op te sporen en de kop in te drukken. Het bestrijden van bijstandsfraude is een ander veelgenoemd argument om burgers op internet te volgen. Uit het onderzoek van de onderwijsinstellingen blijkt dat één op de zes gemeenten hiervoor nepaccounts en nepprofielen inzet.
Privacyexperts spraken hun afschuw uit en stelden dat het voor gemeenten wettelijk verboden is om burgers online te monitoren. “Als de overheid online gaat met een nepaccount is dat werken onder dekmantel, de politie moet daar bijvoorbeeld toestemming voor vragen aan de rechter. Dit is niet het werk van gemeenten”, zo zei Bart Custers, hoogleraar Law and Data Science aan de Universiteit Leiden. Volgens rechtssocioloog Willem Bantema hebben de meeste gemeenten geen idee wat wel en niet mag op dit vlak.
Vanwege de commotie dat het onderzoek teweegbracht, besloten meerdere gemeenten hun nepaccounts te verwijderen of tijdelijk op te schoten, waaronder Uithoorn en Hilversum. Uit navraag van de Volkskrant blijkt dat zeker negen gemeenten doorgaan met deze omstreden praktijken. Een woordvoerder van de gemeente Tilburg zegt dat nepaccounts noodzakelijk zijn om de privacy van ambtenaren te garanderen. Hij vertelt dat de gemeente ‘zorgvuldig en integer’ nepprofielen inzet om burgers online te volgen. Utrecht zegt alleen in ‘uitzonderlijke gevallen’ een nepaccount te gebruiken voor onderzoek naar illegale prostitutie. Ook de gemeenten Den Helder en Deventer gaan door met het gebruik van nepprofielen.
Petra Molenaar, wethouder in de gemeente Nijmegen, vindt dat de inzet van nepaccounts niet tegen de regels ingaat. In een interview met De Gelderlander zei ze onlangs dat het moet kunnen dat gemeenten burgers op internet volgen met nepprofielen. In het vraaggesprek vertelde Molenaar dat de gemeente Nijmegen op deze manier bijstandsfraude opspoort en de openbare orde handhaaft. In dergelijke gevallen is het volgens haar ‘niet zo verkeerd’ om inwoners online te monitoren. De wethouder zegt dat er geen inwoners structureel in de gaten worden gehouden, en dat er geen externe bedrijven worden ingehuurd om dat te doen.
Jon Schilder, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Vrije Universiteit, is het niet eens met de lezing van Molenaar. Volgens hem is het volgen van burgers met nepaccounts niet toegestaan zolang er geen wettelijke grondslag is. Deze methode is niet transparant en hij waarschuwt dat privacyinbreuk op de loer ligt. “Dat iets technisch mogelijk is, betekent nog niet dat je het moet willen”, vertelt hij aan de Volkskrant.
Diverse gemeenten betogen tegenover het dagblad dat ze behoefte hebben aan meer bevoegdheden. Rob Bats, burgemeester van de gemeente Steenwijkerland, zegt dat de inzet van nepprofielen op het gebied van orde en handhaving ‘heel handig’ kan zijn. Bantema vindt het nog te vroeg om te zeggen of gemeenten meer bevoegdheden op dit vlak moeten krijgen. “Ze moeten eerst nut en noodzaak expliciet maken. De politie mag nu ook in uitzonderlijke gevallen heimelijk meekijken, dus het is de vraag wat je precies oplost”, aldus de rechtssocioloog.
Custers vindt niet dat de samenleving het goed moet vinden dat gemeenten ongecontroleerd meekijken met burgers. “Zowel opleiding als waarborgen liggen heel anders bij gemeentelijk opsporingsambtenaren dan bij de politie. Het is onwenselijk als zij hetzelfde mogen.”
De kwestie houdt ook de gemoederen in de Tweede Kamer bezig. Stephan van Baarle (DENK) maakte zich grote zorgen over de hoeveelheden persoonlijke informatie de overheid van burgers verzamelt en daarbij telkens de grens opzoekt. “Het gaat om gemeenten die met nepaccounts op social media voor spionnetje spelen en om gemeenten die met nepaccounts op Marktplaats zoeken naar burgers in de bijstand, om te kijken of die wellicht fraude plegen. Dit is niet ergens anders mee omgaan: dit is schijnbaar de wet overtreden”, zo zei Van Baarle afgelopen maand in de Tweede Kamer.
Demissionair minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Kajsa Ollongren zegde toe dat ze in gesprek zou gaan met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en andere overheden over online monitoringspraktijken. Andere partijen vonden deze toezegging te vrijblijvend en vroegen aan de minister om het voortouw te nemen om protocollen op te stellen.
