Op internet worden we constant gemanipuleerd omdat techbedrijven gebruikmaken van manipulatieve designtrucs. We leggen je uit wat deceptive patterns zijn, waarom ze slecht zijn en hoe we er weer vanaf komen.
Deceptive patterns (ook wel dark patterns genoemd) zijn ontwerptrucjes die websites en apps gebruiken om je naar een bepaalde keuze te bewegen. Dat gebeurt eigenlijk aan de lopende band, vaak zonder dat je het door hebt. Het bekendste voorbeeld is de cookie banner: het accepteren van cookies is aantrekkelijker dan het weigeren van cookies, omdat de accepteer-knop vaak groot en groen is, waar de weiger-knop klein en grijs is. Bovendien hoef je om te accepteren maar één keer te klikken; om te weigeren moet je allerlei verschillende hokjes aan- en uitvinken. Begrijpelijk dus dat mensen uit gemakzucht kiezen voor accepteren.
Op het internet zijn oneindig veel voorbeelden te vinden van deze deceptive patterns. Zodra je video is afgelopen, start YouTube alweer automatisch de volgende. Bepaalde instellingen, bijvoorbeeld over je privacy, zijn vaak moeilijk te vinden en zitten als het ware 'verstopt' op een site. Soms staan hokjes al aangevinkt, bijvoorbeeld om je te abonneren op een nieuwsbrief, maar ook om akkoord te gaan met bepaalde privacy instellingen. Als je op een webshop een televisie in je winkelmandje doet, voegt de webshop er zelf alvast een TV beugel van 60 euro aan toe. En wat dacht je van aflopende klokken op webshops tijdens bijvoorbeeld uitverkoop: "deze deal geldt nog maar 8 uur en 21 minuten!"
De keuze waar een site of app je naartoe wil manipuleren, is een keuze die hen goed uitkomt. Websites zijn blij als je alle cookies accepteert, wanneer je je abonneert op hun nieuwsbrief of wanneer je een product bij ze koopt. Die keuze is vaak helemaal niet de keuze die je gemaakt zou hebben wanneer die site geen gebruik had gemaakt van die trucjes. Neem bijvoorbeeld cookies. Die zorgen er onder andere voor dat je online gedrag wordt opgeslagen bij Big Tech-bedrijven en worden gebruikt om te bepalen welke advertenties je te zien krijgt. De meeste mensen willen op die manier niet in de gaten worden gehouden, maar omdat het zoveel makkelijker is om cookies te accepteren dan om ze te weigeren, gebeurt het wel. Voor webshops geldt hetzelfde: misschien had je die schoenen wel helemaal niet willen kopen, maar omdat je zo veel druk voelde door de aflopende deal, deed je het toch. Door het gebruik van deceptive patterns wordt ons dus een stukje keuzevrijheid afgenomen, en dat is kwalijk.
Het is nu wel duidelijk dat deceptive patterns veel voorkomen en misleidend zijn, dus we moeten er vanaf. Daar houden wij ons al jaren mee bezig, en met resultaat: deceptive patterns zijn in verschillende vormen verboden in wetgeving uit de Europese Unie. In zowel de Algemene Verordening Gegevensbescherming, de Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken als de Digital Services Act (1) zijn deze manipulatieve designtrucjes verschillende vormen verboden. Die drie wetten hebben verschillende doelen, waardoor verschillende deceptive patterns onder de wetten vallen. De Algemene Verordening Gegevensbescherming verbiedt vooral designtrucs die ertoe leiden dat privacy van mensen in gevaar komt, de Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken richt zich op consumenten en verbiedt dus met name designtrucs op webshops. De Digital Services Act verbiedt trucs die het vermogen van gebruikers van platformen om geïnformeerde beslissingen te nemen verstoren.
Dit maakt het juridisch wel ingewikkeld: welk designtrucje valt onder welke wet? En: hoe wordt het verbod uit de relatief nieuwe Digital Services Act gehandhaafd? Daar gaan we ons in verdiepen. Wij zetten ons in ieder geval in om alle deceptive patterns van het internet te krijgen, onder andere door te classificeren welke deceptive pattern onder welke wet verboden is.
(1) https://www.bitsoffreedom.nl/2023/09/11/wetstraject-digital-markets-act-en-digital-services-act-live-%f0%9f%94%b4/
