Demissionair minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Kajsa Ollongren gaat met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en andere overheden om tafel om te praten over het online volgen van burgers met nepaccounts. Tevens gaat ze interdepartementaal aandacht vragen voor het onderwerp. Privacy van Nederlanders staat voorop bij het kabinet. Dat zei minister Ollongren dinsdagmiddag tijdens het mondelinge vragenuurtje in de Tweede Kamer.
De Volkskrant pakte dinsdagochtend uit met het bericht dat Nederlandse gemeenten op grote schaal meekijken wat burgers op internet uitspoken. Enkele tientallen gemeenten maken hiervoor gebruik van nepaccounts, zo bleek uit onderzoek van NHL Stenden Hogeschool en de Rijksuniversiteit Groningen. Daarmee worden ze lid van besloten Facebookgroepen en kijken ze op Twitter en andere sociale media wat er in de samenleving speelt. Hiermee trachten gemeenten mogelijke rellen, demonstraties en andere ongeregeldheden in een vroeg stadium op te pikken.
Gemeenten monitoren burgers met nepaccounts tevens om bijstandsfraude tegen te gaan. Als iemand via Marktplaats spullen verkoopt en deze inkomsten niet doorgeeft aan de gemeente, pleegt hij fraude. De gemeente kan dan besluiten om een boete op te leggen, of de betreffende persoon te korten op zijn uitkering.
Hoogleraar Law and Data Science aan de Universiteit Leiden Bart Custers benadrukte dat het verboden is voor gemeenten om voor politie of inlichtingendienst te spelen. “Als de overheid online gaat met een nepaccount is dat werken onder dekmantel, de politie moet daar bijvoorbeeld toestemming voor vragen aan de rechter. Dit is niet het werk van gemeenten.” Verder ontstaat hiermee het gevaar dat persoonsgegevens op straat komen te liggen. Willem Bantema, rechtssocioloog aan de NHL Stenden Hogeschool, stelde dat de meeste gemeenten geen idee hebben wat wel en niet mag.
De berichtgeving in de Volkskrant was voor Stephan van Baarle (DENK) aanleiding om vragen te stellen aan demissionair minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Ollongren tijdens het mondelinge vragenuurtje. Hij maakt zich grote over de hoeveelheid persoonlijke informatie de overheid van burgers verzamelt en daarbij steeds vaker de grenzen lijkt op te zoeken of daar overheen dreigt gaan.
“Zwarte lijsten met de afkomst van burgers bij de Belastingdienst, de NCTV [Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid, red.] die tegen de wet nepaccounts inzet, het Nederlandse leger dat op grote schaal social media van burgers bespioneert, gemeenten die indirect op nationaliteit selecteren bij fraude of opsporing, en nu het bericht dat gemeenten nepaccounts gebruiken om mensen in de gaten te houden op social media, schijnbaar illegaal online speuren naar bijstandsfraude, besloten groepen binnendringen en op een schimmige manier persoonlijke gegevens opslaan”, zo zei Van Baarle dinsdagmiddag in de Tweede Kamer.
Het DENK-Kamerlid vroeg aan minister Ollongren wat zij van deze ‘ernstige inbreuk’ vindt, of zij inziet dat burgers zich zorgen maken en hoe zij denkt het vertrouwen van burgers terug te winnen dat hun gegevens goed behandeld worden.
Minister Ollongren begon haar bijdrage met de stelling dat de privacy van burgers voorop staat. “Het is heel goed dat het onderzoek er ligt en het is heel goed dat we er vandaag door middel van deze mondelinge vraag al even bij stil kunnen staan.” Dat overheden informatie verzamelen om de openbare orde te handhaven, is volgens Ollongren begrijpelijk. Het volgen van burgers voor het beschermen van de openbare orde mag alleen als dit aan de privacywetgeving voldoet.
Uit het onderzoek van NHL Stenden Hogeschool en de Rijksuniversiteit Groningen blijkt volgens de minister echter dat er ‘plaatselijk anders mee wordt omgegaan’. Een minderheid van de gemeenten gebruikt bovendien technische tools die stelselmatig monitoren mogelijk maken. En dat verhoudt zich niet met de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). “Mijn conclusie vanochtend was dat er duidelijk een kennisgebrek is rondom de privacywaarborgen, ook bij de gemeenten. Dat vind ik riskant. Dat vraagt dat we daar echt nog verder naar kijken.”
Minister Ollongren belooft in gesprek te gaan met de VNG en andere overheden (waaronder gemeenten) over gemeentelijke monitoringpraktijken. Ze wil daarbij glashelder maken wat wel en niet is toegestaan, want daar bestaat bij sommige gemeenten onduidelijkheid over. De minister erkent dat haar eigen ministerie ook een account beheert dat ‘nieuws van stakeholders’ volgt.
Van Baarle was niet gerust op het antwoord van de minister. “Het gaat om gemeenten die met nepaccounts op social media voor spionnetje spelen en om gemeenten die met nepaccounts op Marktplaats zoeken naar burgers in de bijstand, om te kijken of die wellicht fraude plegen. Dit is niet ergens anders mee omgaan: dit is schijnbaar de wet overtreden.” Van Baarle vindt een gesprek te vrijblijvend en vraagt om meer daadkracht van de minister. Hij wil dat de minister een herhalingsonderzoek uitvoert bij gemeenten naar het kennisniveau over gemeentelijke monitoring.
Minister Ollongren erkent dat het kennisniveau bij een deel van de gemeenten onder de maat is en snel op peil gebracht moet worden. Waar dat niet mogelijk blijkt, moet er heel snel een einde aan komen. Voor het monitoren van nieuws en maatschappelijke ontwikkelingen is geen juridische basis nodig. De accounts die hiervoor gebruikt worden moeten echter wel herleidbaar zijn naar de overheidsinstantie die ze inzet.
Lammert van Raan (Partij voor de Dieren) vraagt aan de minister of ze bereid is een melding te doen bij de Autoriteit Persoonsgegevens. “Zo’n melding kan er immers aan bijdragen om helder te krijgen welke kant het op moet”, aldus het Kamerlid. Minister Ollongren benadrukte dat wettelijk is geregeld dat de betrokken organisatie daarover aan de bel trekt bij de toezichthouder.
Don Ceder (ChristenUnie) vroeg aan de minister of zij het voortouw wil nemen bij het opstellen van protocollen omtrent het monitoren van burgers op sociale media. Hij stelt dat protocollen belangrijk zijn en kunnen voorkomen dat gemeenten de fout in gaan. Minister Ollongren zei momenteel niet te weten of het noodzakelijk is dat haar ministerie daarbij betrokken wordt. “Staat u mij toe dat ik eerst met de VNG en de gemeenten overleg voer en nog wat inzoom, dat ik dat onderzoek nog beter bekijk om te kijken of dat het probleem is en of het daaraan schort. Als dat zo is, dan zou je zo’n oplossing kunnen overwegen.”
Renske Leijten (SP) gaf aan ‘verbijsterd’ te zijn. “De Rijksoverheid heeft een datahonger waar de Autoriteit Persoonsgegevens ons al jaren voor waarschuwt. In het toeslagenschandaal hebben we gezien wat er gebeurt op het moment dat je met profielen werkt en nooit meer naar de mensen kijkt. Nu gaat de minister in overleg met gemeenten en het vingertje wijzen dat ze het beter moeten doen. Ze zullen het beter moeten doen.”
Minister Ollongren zei dat de overheid er zeer doordrongen van is dat de uitvoering van de privacywetgeving en AVG op sommige onderdelen beter kan en moet. “Dat had al de aandacht en dat moet de aandacht houden”, aldus de minister.
